Nörolojik Hastalıklarda Kök Hücre Tedavileri

Nörolojik hastalıklar, sıklıkla sinir hücrelerinde (nöronlarda) kayıp veya ilerleyici hasar nedeniyle oluşur. Buna karşın nörolojik hastalıklarda tedavi ve tam kür oldukça zordur. Bunun nedeni santral sinir sisteminde sinirlerin yeniden üretilmesi ve farklılaşması (nörogenesisin) işleminin sınırlı olması, iyileşmeyi geciktiren aktif inhibitörlerin varlığı ve hasarlı bölgenin yama ile tamirinin (glial skar dokusunun) iyileşmeyi engellemesidir. Son yıllara kadar santral sinir sistemi hücrelerinin yeniden tamir (rejenerasyon) yeteneğinin olmadığı kabul edilen bir görüş olmasına rağmen, yapılan çalışmalar ile yetişkin travmatize edilmiş insan beyin sapındaki hipokampus bölgesinde yeni nöronların geliştiği gözlemlenmiştir. Ayrıca, kemik iliğinden elde edilen kök hücrelerin hasarlı beyinde sinirler ve damar yapılarında fenotipler oluşturarak tamir sürecine yardım ettiği de gösterilmiştir. Sinir sisteminin kendi tamir sürecinin uyarılması en iyi tedavidir.

Kök Hücre Tedavisi

Kök hücre tedavisinin, beyin ve omuriliği etkileyen pek çok hastalığın tedavisinde, gerek etkilenen sinir hücresi ve sinir destek hücrelerinin (gliaların) yenilenmesinde, gerekse yeni sinir hücresi üretiminde (nöroproduksiyonda) önemli rol oynayacağı düşünülmektedir.

Kök hücreler bölgesel iyileşmeyi sağlamakta, endojen nöronlar, astrositler ve damarları uyarmakta, ayrıca büyüme faktörlerinin salgılanmasına ve antienflamatuar etkileri ile de çok yönlü iyileşmeyi sağlamaktadırlar.

Bu olumlu gelişmelere rağmen santral sistemi içindeki çok çeşitli hücrelerin bulunması, her bir hücrenin görevlerinin farklı olması daha işin başında hücre temelli tedavilerin stratejisi için ayrı bir dezavantaj oluşturmakta ve bu tür çalışmalar için ümit kırıcı olmakta idi.

Son 10 yıllık çalışmalara baktığımızda özellikle kök hücreler ile başlatıcı hücrelerin yetişkin insan santral sinir sisteminde yapısal yeniden sinir yapılanması (nöroplastisite) potansiyeline sahip oldukları birçok kez ispatlanmıştır.

Stratejik olarak kök hücre tedavilerinde birinci önemli nokta; hangi tip nörolojik hastalarda hangi hücrelerin kullanılacağıdır. Goldman farklı hücrelerin şu şekilde kullanılmasını önermektedir.

Nöronal başlatıcı (progenitör) hücreleri, tek nöronal fenotip hastalıklarında, örneğin Parkinson hastalığında,
Karışık progenitör hücre havuzlarını, sınırlı sayıda farklı fonotiplerin kaybı ile karakterize, omurilik (spinal kord) yaralanmaları ve motor nöropatiler gibi hastalıklarda,
Glial ve oligodendrositik progenitör hücreleri, myelin hastalıkları tedavisinde (örneğin Multiple Skleroz),
Nöral kök hücrelerini ise lizozomal depo hastalıklarında ve diğer enzim yetersizliklerinde kullanılmasını önermektedir.

Kök hücre tedavilerindeki ikinci önemli nokta bu hücrelerin hastaya zarar vermeyecek tarzda ve uygun bir biçimde hazırlanmasıdır. Bunun için hücrelerin GMP (Good Manufacturing Practise) standardında hazırlanması esastır. Bu uygulama için embriyonik kök hücreler, fetal veya erişkin sinir sistemi kaynaklı hücreler veya diğer organlardan elde edilebilen kök hücreler kullanılabilir. Ancak bu hücrelerin insan kaynaklı olmaları önerilmektedir.

Kök hücre tedavilerinde üçüncü önemli noktada bu hücrelerin uygun biçimde yerleştirilmesidir. Bu yerleştirme hastalığa göre değişmektedir. Dolayısı ile her hastalığı ayrı biçimde ele almak gerekmektedir.

Kök hücre tedavilerinin doğru geliştirilebilmesi için öncelikle hastalığın patolojisinin ve sinir sisteminin hangi bölgelerinde ağırlıklı olarak hangi tip hücrelerin etkilendiğinin iyi bilinmesi gerekir. Tedavinin etkin olabilmesi için, farklı hastalık gruplarında farklı hücre tipleri ve sinir hücre koruyucu (nöroproduktif) moleküllerin kullanılması gerekir. Bazı durumlarda, santral sinir sistemindeki kendi kök hücrelerin uyarılması yararlı ve yeterli olabilirken, bazı hastalık durumlarında ise canlı dış kök hücrelerinden elde edilen uyarılmış hücrelerin transplante edilmesi gerekir. Bu ve benzeri çalışmalar, bilimsel çevrelerde fizibilite, riskler, etik kurallar gibi pek çok konuda tartışmalara neden olmaktadır. Son yıllarda özellikle endojen kök hücrelerin uyarılması ve düzenlenmesi ile bu hücreler tarafından üretilen nöron ve glial hücrelerin ölümlerinin önlenmesi yönünde çalışmalar yapılmaya çalışılmaktadır.

Sonuç

Kök hücre transplantasyonu çeşitli nörolojik hastalıklarda terapotik yaklaşımın bir öğesi olarak kullanılabilir. Yararlı olabilmesi ancak, doğru hasta gruplarında, doğru zamanda ve uygun hücre tiplerinin kullanımı ile mümkündür. Son yıllarda kök hücre teknikleri ile gerek nöron, gerekse gliaların üretilmesi mümkün olmuş, bu gelişmelere paralel olarak da Parkinson, stroke, kas hastalıkları gibi pek çok nörolojik hastalığın tedavisinde kullanım çalışmaları başlamıştır. Ancak yüz güldürür sonuçlar için pek çok çalışmaya ve zamana ihtiyaç vardır.

Kaynaklar:

Deda H. Nörolojik Hastalıklarda Kök Hücre Tedavileri. Sinir Sistemi Cerrahisi Derg 1(3):142-152, 2008
Hergüner M.Ö. Nörolojik Hastalıklarda Kök Hücre Nakli. Archives Medical Review Journal 2014; 23(1):97-107